Officialaat / Kerkelijke rechtbank

Een kerkelijke rechtbank is een rechtbank waar rechtsgeschillen behandeld worden op basis van het kerkelijk recht en waarvan de oplossing tot de bevoegdheid van de Kerk behoort. De kerkelijke rechtbank is onder andere bevoegd om een onderzoek naar de eventuele ongeldigheid van een huwelijk in te stellen.

In november 2022 vertelde drs. P.J.M. Bastiaansen (Hoofd bureau Officialaat van het Aartsbisdom Utrecht) in het bisdomblad ‘Op Tocht’ wat de belangrijkste werkzaamheden zijn van het Officialaat. Lees het artikel hier.

Korte uitleg bij de procedure tot ongeldigverklaring van een huwelijk

Een huwelijk is een liefdeverbond tussen man en vrouw voor het hele leven, dat de liefdeband tussen Christus en Zijn bruid, de Kerk, afbeeldt. Geen mens kan deze band verbreken (Matteüs 19,6) en niets kan deze liefde blussen, want sterk als de dood is de liefde (Hooglied 8,6-7).

Daarom is een huwelijk voor de Katholieke Kerk een sacrament: een heilige en onverbreekbare band. Een mislukt huwelijk kan uitlopen op een burgerlijke echtscheiding. Een kerkelijk equivalent van de burgerlijke echtscheiding bestaat niet.

In bepaalde gevallen is het zinvol om na te gaan of er wel een geldig huwelijk is geweest. Er is een aantal juridische gronden die een onderzoek rechtvaardigen.

Iemand die van mening is dat zijn/haar kerkelijk huwelijk voor zo’n onderzoek in aanmerking kan komen, kan een verzoek richten tot de kerkelijke rechtbank van zijn/haar bisdom.

De procedure voor de ongeldigverklaring van een kerkelijk huwelijk kent doorgaans het volgende verloop:

A) Fase van het vooronderzoek

De kerkelijke rechtbank is bevoegd om het huwelijk te onderzoeken op zijn ongeldigheid wanneer het huwelijk in het betreffende bisdom gesloten is of als één van de echtgenoten er woonachtig is.
Een kerkelijke procedure kan beginnen nadat de burgerlijke echtscheiding uitgesproken is.

De aanvragende partij vult een formulier in, waarop om de nodige informatie verzocht wordt om te beoordelen of en zo ja, welke procedure tot ongeldigverklaring mogelijk is. Als gebleken is dat de kerkelijke rechtbank bevoegd is, wordt met de aanvragende partij (in de procedure ‘actor’ of ‘actrix’ genoemd) een consultatief gesprek gevoerd.

Vervolgens wordt de andere partij (in de procedure ‘conventus’ of ‘conventa’ genoemd) uitgenodigd voor een gesprek om zijn/haar visie kenbaar te maken, zodat een duidelijk beeld van de periode rond de huwelijkssluiting verkregen wordt.

Indien men met vrij grote zekerheid kan voorzien dat een procedure niet tot het gewenste resultaat zal leiden, en om valse hoop te vermijden, wordt de procedure soms afgeraden.

B) Officieel gedeelte van het onderzoek

Dit onderzoek heeft tot doel het verzamelen van de noodzakelijke gegevens over de motieven van de huwelijkssluiting en het verloop van het huwelijk. Dit gebeurt door de verklaringen van (indien mogelijk) beide partijen en hun getuigen.
Het onderzoek heeft beslist niet tot doel een moreel oordeel uit te spreken over de echtgenoten en zal zich niet bezighouden met de schuldvraag. De cruciale vraag is of er sprake geweest is van een geldig gesloten huwelijk, zoals de Kerk dat verstaat.

De verzamelde gegevens zijn vertrouwelijk en worden uitsluitend gebruikt in het kader van de kerkelijke procedure tot ongeldigverklaring van het huwelijk. Dat geldt voor de echtgenoten, de getuigen en de medewerkers van de kerkelijke rechtbank. De rechters en alle personeelsleden van de kerkelijke rechtbank zijn ambtshalve verplicht tot geheimhouding. Daardoor is de privacy van alle betrokkenen steeds gegarandeerd.

1ste stap: aanvang proces

Beide partijen krijgen een kopie van de volgende beslissingen:
* of het verzoek om een onderzoek te starten, aanvaard of verworpen wordt;
* op welke punt(en) het onderzoek gevoerd wordt;
* in welk soort proces het onderzoek gevoerd wordt;
* wie de rechter(s) en de medewerkers zijn die zich met de zaak zullen bezighouden.

Ter aanvulling op de consulentgesprekken kunnen beide echtgenoten voor een gesprek uitgenodigd worden, waarin de volgende onderwerpen aan bod komen: de levensloop, het karakter, de verkering, het huwelijksbesluit en de wijze waarop het huwelijk tot stand kwam, de achtergronden en de factoren die van invloed waren op het mislukken van het huwelijk.

* Als één van beide echtgenoten deelname weigert, zal het onderzoek toch doorgaan tot en met de eindbeslissing.

2de stap: getuigen

Beide partijen kunnen een aantal getuigen voorstellen, voor de aanvragende partij is dit verplicht.

Getuigen zijn personen die op de hoogte zijn van het ontstaan en het verloop van het huwelijk (ouders, broers of zusters, vrienden en kennissen). Het is noodzakelijk dat de partijen deze mensen persoonlijk, uitdrukkelijk en recentelijk gevraagd hebben of ze bereid zijn om mee te werken aan de procedure. Men dient dan hun naam, adres, telefoonnummer en relatie tot de partij aan de kerkelijke rechtbank door te geven.

3de stap: de verdediger van de huwelijksband

Als alle gegevens verzameld zijn, gaat het dossier naar de verdediger van de huwelijksband. Het is zijn taak om elementen naar voren te brengen die redelijkerwijs pleiten vóór de geldigheid van het huwelijk.

De rechter(s) zijn onafhankelijk in hun oordeel en kunnen uiteraard tot een andere conclusie komen dan de verdediger van de huwelijksband.

4de stap: inzage van de akten

Wanneer alle verklaringen en getuigenissen zijn afgelegd, en de verdediger van de huwelijksband zijn bemerkingen heeft ingediend, worden beide partijen afzonderlijk uitgenodigd om de gespreksverslagen te komen lezen. Zij krijgen de kans opmerkingen te maken.
Wanneer de andere partij niet heeft meegewerkt aan het onderzoek, verliest hij/zij het recht op deze inzage.

5de stap: de uitspraak

De rechter of het college van rechters doet uitspraak na een zorgvuldige bestudering van het volledige dossier. Het huwelijk wordt ongeldig verklaard of er wordt geconcludeerd dat de ongeldigheid niet vaststaat. Deze beslissing wordt aan beide partijen meegedeeld. De zittingen van het college zijn niet publiek.

Een beroep tegen de beslissing van de kerkelijke rechtbank is mogelijk binnen 15 werkdagen na de datum waarop de uitspraak werd meegedeeld. Het beroep wordt gericht tot de rechter of rechter-voorzitter die de uitspraak heeft gedaan.

6de stap: uitvoerbaarheid van de uitspraak

Nadat de ongeldigheid van het huwelijk is uitgesproken en daartegen geen beroep is aangetekend, wordt de uitspraak uitvoerbaar.

Na een ongeldigverklaring van het kerkelijke huwelijk is in principe de mogelijkheid aanwezig om opnieuw te kunnen trouwen voor de Kerk. Als het huwelijk niet ongeldig verklaard wordt, is een nieuw kerkelijk huwelijk niet mogelijk.

De kinderen uit het door de Kerk ongeldig verklaarde huwelijk blijven wettige kinderen. Een kerkelijke uitspraak laat ook alle rechten en plichten die voortkomen uit de uitspraak van de burgerlijke rechters onaangetast.

Tijdsduur en kosten

De kerkelijke rechtbanken streven ernaar om binnen een redelijke termijn – één jaar vanaf de opening van het officiële onderzoek – tot een uitspraak te komen. Uit de praktijk blijkt soms dat het onderzoek langere tijd vraagt.

De bijdrage voor het officiële onderzoek voor de ongeldigverklaring van een huwelijk bedraagt 800 euro en is voor rekening van de aanvragende partij.

Contact:
Postbus 14019
3508 SB Utrecht
Tel.: 030 2391962 (op dinsdag en woensdag van 10.00 tot 12.00 uur en van 14.00 tot 16.00 uur)
Fax: 030 2311962
E-mail: officialaat@aartsbisdom.nl