Juni 2012

De actualiteit van de Moderne Devotie

De Moderne Devotie, die wereldwijd een indrukwekkende uitstraling kent, vond haar oorsprong in het Aartsbisdom Utrecht, namelijk in de IJsselstreek. Ze dankt haar ontstaan aan Geert Grote (1340-1380); Thomas a Kempis (± 1380-1472) was haar belangrijkste auteur. Zijn bekendste boek De Navolging van Christus is meer dan 90 talen vertaald. Het is zo’n 6.000 maal in druk uitgegeven.
Op zaterdag 2 juni 2012 vond in een vijftal kerken in de Zwolse binnenstad een conferentie plaats met als thema Postmoderne Devotie – Navolging en gemeenschap. Doel ervan was te laten zien welke betekenis de Moderne Devotie voor de huidige postmoderne mens kan hebben. De initiatiefnemers van de conferentie wilden voor het voetlicht brengen dat deze stroming in de spiritualiteit de hedendaagse christen, evenals zijn tijdgenoten individualistisch ingesteld, kan helpen bij de navolging van Jezus. Die hedendaagse christen kan zich ontwikkelen tot een mens die een bewuste keuze kan maken voor het samenleven met medemensen.
Dit lijkt op het eerste gezicht een boute veronderstelling. Bestaan er geen onmetelijke verschillen tussen de 14de eeuw waarin de Moderne Devotie ontstond en het begin van de 21ste eeuw? Kunnen we beide tijdvakken wel met elkaar vergelijken?

Naast gigantische verschillen zijn er tot op zekere hoogte parallellen en raakpunten. Onze tijd en “de waanzinnige 14de eeuw,” zoals een historicus het uitdrukte, kenmerken zich beide door verwarring, politieke en economische onrust en onzekerheid, verdeeldheid en materialisme. De Moderne Devotie was primair een spiritualiteit voor stadsbewoners, voor wie in de Late Middeleeuwen familiebanden minder belangrijk werden en die daardoor meer openstonden voor andere sociale verbanden, zoals het gemeenschappelijk leven van de belangrijkste aanhangers van de Moderne Devotie, de Broeders en Zusters des Gemenen (= gemeenschappelijke) Levens. In onze tijd leeft meer dan de helft van de wereldbevolking in steden.
Daarnaast zijn er grote verschillen: ons welvaartspeil is niet te vergelijken met dat aan het einde van de Middeleeuwen. Een ander onloochenbaar verschil tussen de huidige mens en de late middeleeuwer is dat de laatste ook als stedeling een gemeenschapsmens was, zoals wij dat waren tot ongeveer een halve eeuw geleden. Kunnen we ondanks de genoemde parallellen en raakpunten, gelet op deze grote verschillen, toch volhouden dat de Moderne Devotie betekenis kan hebben voor de hedendaagse individualistische mens?

Ik denk dat dat zeker het geval is. In dit verband wijs ik er allereerst op dat de Moderne Devotie in het teken stond van het opkomend subjectivisme van de Late Middeleeuwen en de beginnende Renaissance. De grote aandacht voor de eigen persoon die in onze tijd heel sterk is, kwam toen juist op. In dit opzicht lijkt er in de Moderne Devotie een zekere spanning te bestaan tussen haar onmiskenbare aandacht voor het eigen persoonlijk innerlijk leven en haar even onmiskenbare hang naar gemeenschapsleven. Bij nader toezien is deze spanning echter schijn. De Moderne Devotie streeft in eerste instantie naar een omvorming van het innerlijk leven van de persoon door een levende persoonlijke relatie met Christus. Maar als gevolg daarvan vindt een omvorming plaats van de persoon, waardoor deze wordt bevrijd van egoïsme, zijn gevoelens leert beheren (let wel: niet beheersen!) en groeit in innerlijke vrede en liefde. Het is deze omvorming die het de mens mogelijk maakt om een bewuste keuze te maken voor het gemeenschappelijk leven. Het is exact door dit gegeven dat de Moderne Devotie bijzondere mogelijkheden biedt voor de hedendaagse christen die als gevolg van de heersende cultuur vaak een individualistisch mens is.
Op het individualiseringsproces dat in de laatmiddeleeuwse steden op gang kwam, gaf de Moderne Devotie een tweevoudig antwoord. De individualisering werd serieus genomen door de nadruk te leggen op het persoonlijke karakter van het geloof. En tegelijk werd een tegenwicht geboden door te zoeken naar nieuwe en sterke vormen van gemeenschap naar het voorbeeld van de eerste kerkgemeenschap van Jeruzalem (Hand. 4,32-36). Voor onze tijd is dit tweevoudig antwoord een voorbeeld. Een gezond individualisme waarin mensen persoonlijk verantwoordelijkheid nemen vanuit een intense persoonlijke relatie met Christus, werpt zijn vruchten af voor het samenleven met anderen, zoals de Moderne Devotie liet zien.